Tanık Güvenilirliği ve Hafıza: Adalet Sisteminde Belleğin Rolü

Ceza davalarında tanık ifadeleri, mahkemelerin karar verme sürecinde kritik bir rol oynar. Ancak insan hafızasının kusursuz olmadığı, zamanla değişebileceği ve manipüle edilebileceği bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Bu yazıda, tanık güvenilirliğinin neden sorgulanması gerektiğini, hafızanın nasıl çalıştığını ve adalet sistemi içinde yanlış hatırlamaların nasıl sonuçlara yol açabileceğini ele alacağız.

Tanık Güvenilirliği Nedir?

Tanık güvenilirliği, bir bireyin bir olayı doğru hatırlama ve mahkemede doğru bir şekilde aktarma kapasitesini ifade eder. Ancak araştırmalar, insanların olayları eksiksiz ve tarafsız bir şekilde hatırlamakta zorlandığını göstermektedir. Yanlış tanıklıklar, masum insanların mahkûm edilmesine ve gerçek suçluların serbest kalmasına neden olabilir.

Özellikle, ABD’de yapılan araştırmalar, yanlış tanıklıkların haksız mahkûmiyetlerde en büyük faktörlerden biri olduğunu ortaya koymuştur. Innocence Project’in verilerine göre, DNA analizleriyle beraat eden kişilerin %70’inden fazlası yanlış tanıklıklar nedeniyle haksız yere mahkûm edilmiştir.

İnsan Hafızasının Kusurları

Hafıza, bir kamera kaydı gibi çalışan sabit ve değişmez bir sistem değildir. Bilişsel psikoloji alanındaki araştırmalar, hafızanın birçok dış faktörden etkilenebildiğini ve zaman içinde değişebildiğini göstermektedir.

Hafıza ile ilgili üç temel aşama bulunur:

1.Kodlama (Encoding): Bir olay yaşanırken bilgilerin beyne kaydedilmesi sürecidir. Stres, korku veya dikkat dağınıklığı, bu süreci olumsuz etkileyebilir.

2.Depolama (Storage): Kaydedilen bilgilerin hafızada tutulması aşamasıdır. Ancak zamanla bilgiler kaybolabilir veya değişebilir.

3.Geri Çağırma (Retrieval): Depolanan bilgilerin hatırlanması ve anlatılması sürecidir. Bu aşamada hafıza, dış faktörlerden etkilenebilir ve hatalı hatırlamalar meydana gelebilir.

Yanlış hatırlama neden olur?

•Ön yargılar ve beklentiler: İnsanlar olayları, kendi inanç ve beklentilerine göre yorumlayarak hatırlayabilir.

•Bilgi çarpıtması: Polis sorgulamaları veya medya haberleri, tanıkların hafızasını etkileyebilir.

•Kaynak izleme hatası: İnsanlar bazen bir bilgiyi nereden öğrendiklerini unutup, onu kendi hafızalarında yaşanmış bir olay gibi hatırlayabilirler.

Yanlış Tanıklığın Sebepleri ve Sonuçları

Tanıkların yanlış hatırlamalarına neden olabilecek birçok faktör bulunmaktadır:

•Görgü tanığı tanımlamalarındaki hatalar: İnsanlar genellikle yüzleri doğru hatırlamakta zorlanır. Özellikle ırklar arası tanımlamalarda hata oranı daha yüksektir.

•Polis sorgulamalarındaki yönlendirici sorular: “Saldırganın üzerindeki kırmızı ceket nasıldı?” gibi sorular, tanığın hafızasını çarpıtabilir.

•Stres ve travma: Şiddet içeren olaylara tanıklık eden bireyler, olay anında yüksek stres yaşadıkları için detayları yanlış hatırlayabilirler.

Gerçek dünya örneği:

Jennifer Thompson ve Ronald Cotton vakası, tanık hatalarının ne kadar ciddi sonuçlar doğurabileceğine dair ünlü bir örnektir. 1984 yılında, Jennifer Thompson adlı bir kadın, kendisine saldıran bir adamı yanlış teşhis etti ve masum olan Ronald Cotton yıllarca hapis yattı. DNA testleri sonucu gerçek suçlu ortaya çıkana kadar yanlış tanıklık, bir insanın hayatını mahvetmişti.

Adalet Sisteminde Hafıza Yanılmalarını Önleme Yöntemleri

Hukuk sisteminin tanık hatalarını en aza indirmek için alabileceği bazı önlemler şunlardır:

•Çift kör tanık teşhis yöntemi: Tanıkların fotoğraf veya yüzleştirme sırasında yönlendirilmemesi için, sorgulamayı yapan kişinin de şüphelinin kim olduğunu bilmemesi sağlanmalıdır.

•Tanık ifadelerinin kaydedilmesi: İlk ifadenin video kaydına alınması, hafıza değişimlerini takip etmek açısından önemlidir.

•Yönlendirici sorulardan kaçınılması: Polis ve avukatların, tanıkların hafızasını çarpıtmayacak şekilde nötr sorular sorması gerekir.

•Uzman psikologların sürece dahil edilmesi: Hafıza bilimi üzerine uzmanlaşmış psikologlar, tanık ifadelerinin güvenilirliğini değerlendirme konusunda yardımcı olabilir.

Tanık ifadeleri, adalet sistemi içinde büyük bir rol oynasa da, hafızanın hatalara açık olduğu gerçeği göz ardı edilmemelidir. Suçlu ve masum ayrımının doğru yapılabilmesi için hafızanın nasıl çalıştığını anlamak ve yanlış tanıklıkların önüne geçmek için bilimsel yöntemlerden yararlanmak büyük önem taşır. Adalet psikolojisinin bu alandaki çalışmaları, daha güvenilir bir hukuk sistemine ulaşmamıza yardımcı olabilir.